Starzyński Józef h. Doliwa (zm. po 1808), chorąży podolski.
Był synem Antoniego, podstolego latyczowskiego, posła na sejm 1767/8 r., potem chorążego czerwonogrodzkiego (1775), bratem Erazma (zob.) i Anny, zamężnej za Janem Onufrym Orłowskim (zob.).
Jako podczaszy czerwonogrodzki (od 27 IX 1772) i poseł podolski na sejm 1782 r. wszedł S. w skład deputacji do zbadania rachunków Komisji Skarbowej Kor. W sprawozdaniu występował w duchu opozycji (należał prawdopodobnie do podolskiej klienteli Adama Kazimierza Czartoryskiego): 17 X 1782 kwestionował wydatki dokonywane na podstawie rezolucji Rady Nieustającej, a rzekomo wbrew decyzjom sejmu lub bez jego uchwał, m.in. na nadzorowaną przez Antoniego Kossakowskiego transliterację na alfabet łaciński ksiąg „Metryki Litewskiej”, 30 X t.r. atakował kapit. krakowską za uwięzienie bp. Kajetana Sołtyka, 2 XI wspierał wniosek w tej sprawie zgłoszony przez opozycyjnego posła lubelskiego Stanisława Kostkę Potockiego. Dn. 2 VIII 1783 awansował na stolnika, a 6 VII r.n. na chorążego czerwonogrodzkiego. W r. 1785 otrzymał Order św. Stanisława, być może w związku ze zbliżeniem się do obozu regalistycznego; 21 III r.n. został chorążym latyczowskim.
W przygotowaniach do sejmiku podolskiego 1786 r. próbował S. grać rolę pośrednika między reprezentującym Stanisława Augusta ks. Karolem Nassau-Siegen, a Czartoryskim. W końcu lipca t.r. odbył w tym charakterze podróż do Czartoryskiego do Sieniawy; poufnie jednak deklarował pełną lojalność wobec króla, z czego druga strona zdawała sobie sprawę. S. przekonywał Nassaua do sprowadzenia do Kamieńca Podolskiego na sejmik 2–3 tys. drobnej szlachty. Chociaż Stanisław August i Nassau nie ufali mu w pełni, został ostatecznie dopisany przez króla na listę podolskich kandydatów do poselstwa. Na sejmiku stronników dworu (w kamienieckim kościele Dominikanów) trzymał laskę marszałkowską, ale posłem nie został. Obok wypróbowanych regalistów, podkomorzych: podolskiego Józefa Kazimierza Lipińskiego i latyczowskiego Orłowskiego, S., wg Nassaua, należał do działaczy najwierniejszych królowi.
Ok. 9 III 1787 był S. w gronie osób witających Stanisława Augusta w Wiśniowcu. T.r. został w Kamieńcu członkiem komisji porządkowej woj. podolskiego, powstałej z połączenia komisji polsko-ruskiej z ormiańską. Dn. 16 IV 1788 uzyskał awans na chorążego kamienieckiego (podolskiego). Mimo że król proponował mu poselstwo na sejm t.r., S. nie zaryzykował kandydowania z obawy przed opozycją, która zorganizowała przyjazd na sejmik do Kamieńca mnóstwa drobnej szlachty; sam również zapewnił przybycie ok. 400 osób ze star. barskiego (tzw. szlachty barskiej). S. udzielił wsparcia podczas obrad podkomorzemu Lipińskiemu, ale znaczna przewaga liczebna strony przeciwnej skłoniła regalistów do kapitulacji. W marcu 1789 odmówił S. starań o podkomorstwo latyczowskie, mimo zachęt króla, sugerując na to stanowisko Antoniego Złotnickiego, klienta Szczęsnego Potockiego. Wobec obaw przed rzekomymi buntami chłopstwa ukrainnego, wywołanych przez agentów hetmana w. kor. Franciszka Ksawerego Branickiego, Sz. Potocki jako regimentarz zwracał się m.in. do S-ego z prośbą o uspokajanie obywateli; S. zapewniał dwór w końcu maja t.r., że na Podolu żadnych «ryzunów» nie ma. Przewidując ostrą walkę o podkomorstwo latyczowskie, prosił szefa gabinetu królewskiego Piusa Kicińskiego o wstawiennictwo u prymasa Michała Poniatowskiego, by na sejmik elekcyjny przysłano drobną szlachtę ze star. chmielnickiego i ułanowskiego oraz z dóbr czemerowieckich hetmanowej Tekli Sosnowskiej. W początkach czerwca informował Kicińskiego o wzroście wpływów opozycji na Podolu i ostrzegał przed zbyt częstym uwzględnianiem rekomendacji Czartoryskiego przy awansach. Równocześnie jako posesor przejętych od księstwa Nassau tenut mukarowskiej i nesterowickiej, w których poczynił inwestycje, wyrażał niepokój z powodu uchwały o lustracji starostw. Gdy we wrześniu w Kamieńcu na sejmiku elekcyjnym na podkomorstwo latyczowskie, gdzie jedynym kandydatem okazał się związany z Czartoryskim Pius Boreyko, nie chciano dopuścić S-ego do zagajenia obrad, dla uniknięcia awantury usunął się on do kościoła. Król dziękował mu za to ustępstwo, ganiąc jednak postawę pozostałych urzędników, którzy nie ujęli się za S-m, oraz prosił go o reasumowanie w Kamieńcu sesji podolskiej komisji porządkowej i przydanie jej w razie potrzeby nowych członków. W styczniu 1790 zabiegał S. u Stanisława Augusta o rekomendację do Komisji Skarbu Kor., by przyznała mu ona pierwszeństwo w zakupie lasów star. nesterowieckiego i mukarowskiego, w które włożył «znaczną część majątku». W lipcu t.r. ostrzegał króla przed nominowaniem na kaszt. podolską Onufrego Morskiego, należącego podczas sejmiku poselskiego 1786 r. do przeciwników Stanisława Augusta oraz sugerował przekazanie tego urzędu mężowi swej siostry, Orłowskiemu, związanemu wówczas ze Sz. Potockim; prawdopodobnie nie orientował się w powstawaniu nowych układów politycznych i nie rozumiał argumentów króla o znaczeniu tej nominacji dla zlikwidowania dawnych podziałów. W nieco późniejszym, niedatowanym liście sugerował nieznanemu adresatowi, aby podjął starania o przyznanie Orderu św. Stanisława jednemu z «przyjaciół» hetmana Seweryna Rzewuskiego, przez którego można by potem dowiadywać się «o układach różnych naszych arystokratów»; sam nie występował z tą inicjatywą z obawy przed utratą wątłego jeszcze zaufania królewskiego.
Na wieść o uchwaleniu Ustawy Rządowej 3 V 1791 wyraził S. przekonanie 13 V t.r., że «my Polacy nie możem być szczęśliwi inaczej, jak w szczęściu W. K. Mości». Jako przewodniczący podolskiej Komisji Cywilno-Wojskowej zjechał do Kamieńca, gdzie 17 V złożono królowi uroczyste podziękowanie za Konstytucję. W dowód wdzięczności Stanisław August posłał S-emu (31 V) Order Orła Białego, prosząc o dalsze obiecane w imieniu Komisji orędownictwo za Konstytucją wśród obywateli. Dn. 18 IX, ponownie zaniepokojony projektem ustawy o starostwach, S. prosił króla o uwzględnienie niezwróconych jeszcze inwestycji jakie włożył w obie tenuty; wkrótce dostał obietnicę otrzymania w przyszłości stosownego odszkodowania. W styczniu 1792 należał do tych powiatowych dygnitarzy, których Stanisław August prosił o zabiegi na rzecz poparcia i zaprzysiężenia Ustawy Rządowej podczas lutowego sejmiku. Wkrótce potem, w przeznaczonym do rozpowszechniania liście do Złotnickiego, S. przekonywał, że obalenia Konstytucji 3 maja «chce tylko Moskwa» oraz uprzedzał, że na sejmiku adresat nie zostanie dopuszczony do składania relacji o nielegalnym jakoby uchwaleniu Ustawy Rządowej. Zdaniem innego agenta Sz. Potockiego, Benedykta Hulewicza, S. «przerobił znaczną część obywateli i nakłonił do przyjęcia nowej konstytucji» także na Wołyniu. Na sejmiku w Dunajowcach 14 II t.r. uzyskał drogą losowania marszałkostwo, a nazajutrz, w przygotowanej uprzednio mowie, zachwalał Konstytucję 3 maja i wzywał do jej natychmiastowego zaprzysiężenia. Liczebna przewaga przeciwników spowodowała, że zamiast przysięgi zdołano przeforsować tylko akt zaręczenia Konstytucji; kaszt. podolski Morski obwiniał o to S-ego, który, ufny w swą popularność, za wcześnie i bez odpowiedniego przygotowania wezwał do zaprzysiężenia.
W końcu kwietnia 1792, świadom zagrożenia kraju, S. pytał króla, czy wolno mu w tej sytuacji jechać z początkiem maja «do wód»; odebrał pozwolenie na wyjazd po sejmiku (zapewne elekcyjnym). Niewątpliwie jednak pozostał w Polsce i w ostatniej dekadzie czerwca, w porozumieniu z Morskim i w kontakcie z ks. Józefem Poniatowskim, podjął zalecaną przez króla próbę przygotowania szlacheckich oddziałów ochotniczych do obrony kraju; równocześnie niepokoił się, że «wszczyna się zuchwałość chłopów naszych». Wobec zalewu Podola przez wojska rosyjskie i formacje podległe targowiczanom, zachęcał współobywateli do emigracji. W końcu lipca sam znalazł się we Lwowie, gdzie dotarło do niego pismo marsz. konfederacji targowickiej na Podolu Złotnickiego, wzywające pod groźbą zasekwestrowania majątku, do natychmiastowego powrotu. Król, którego S. prosił o radę, sugerował mu złożenie akcesu do konfederacji targowickiej, co też prawdopodobnie się stało.
U schyłku grudnia 1793 po raz kolejny alarmował S. króla w sprawie star. nesterowickiego i mukarowskiego, o które bez powodzenia układał się z Nassauami, wyprzedającymi majątki; ich nabyciem interesował się Walerian Zubow, brat Płatona, faworyta Katarzyny II. Po interwencji Stanisława Augusta u O. Igelströma otrzymał S. zapewnienie króla, «że WPan możesz być bezpiecznym, iż dożyjesz spokojnie w posesyi tych starostw [...], ale [...] ani obrócić tych starostw w dziedzictwo, ani juris communicativi dla żony spodziewać się WPan nie powinieneś». Wiadomo, że w r. 1808 był S. wykonawcą testamentu ks. de Nassau. Oprócz wspomnianych starostw, nabytych prawdopodobnie ok. r. 1786, przejściowo posiadał Mińkowce (na Podolu), które sprzedał t.r. kaszt. sanockiemu Wojciechowi Ścibor-Marchockiemu, a także po wschodniej stronie rzeki Zbrucz Bednarówkę, w której mieszkał. Dalsze losy S-ego nie są znane.
Informacje o stosunkach rodzinnych S-ego, oparte na relacji Antoniego Rollego oraz herbarzach Adama Bonieckiego i Kazimierza Pułaskiego, są niepewne. Pierwszą żoną S-ego była Konstancja (Katarzyna) z Kaczkowskich (ur. 1767), córka Kajetana i Anny z Cieleckich; w tym związku miał córkę (zm. 1792) i synów: Stanisława (zob.), Karola i Kazimierza. Z drugiej żony, Elżbiety (Julianny?) z Raczyńskich 1.v. Sabińskiej, poślubionej w późnym wieku, pochodzić miała córka Idalia (19 IX 1809 – 7 IX 1881), żona barona Jobsta Horsdorfa v. Ederndorfa (od 5 II 1839), 2.v. Amancjuszowa Żarczyńska (od 14 VI 1857), która cieszyła się przyjaźnią króla holenderskiego Wilhelma III, a ostatnie lata życia spędziła w Norymberdze. Wychowywał też S. dzieci żony Julianny z pierwszego małżeństwa, Józefa i Juliana (zob.) Sabińskich.
Estreicher, XXIX; – Boniecki, XIV; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol.; Pułaski, Kronika, II; – Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Łoza, Kawalerowie; Słown. Geogr. (Bednarówka, Mińkowce, Tatarzyska); Urzędnicy, III/3; – Kantecki K., Z autografów biblioteki poturzyckiej, „Przew. Nauk. i Liter.” R. 6: 1878 s. 95; Michalski J., Sejmiki poselskie 1788 r., „Przegl. Hist.” T. 51: 1960 z. 2 s. 337; Pułaski K., Korespondencja Michała Jerzego Mniszcha marszałka wielkiego koronnego z lat 1783–1790, w: tenże, Szkice i poszukiwania historyczne, S. II, Pet. 1898 s. 124; Rolle A., Wybór pism, Kr. 1966 II–III; tenże, Zameczki podolskie na kresach multańskich, W.–Kr. 1880 III 69 (mylony z bratem Erazmem); Smoleński W., Konfederacja targowicka, Kr. 1903; tenże, Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1896; Szczygielski W., Referendum trzeciomajowe, Ł. 1994; Wolański A., Wojna polsko-rosyjska 1792 r., P. 1924 I; – Diariusz sejmu wolnego ordynaryjnego [...] 1782, W. [b.r.w.] s. 9, 75–6, 320, 368; Korespondencja krajowa Stanisława Augusta z lat 1784 do 1792, Oprac. B. Zaleski, „Roczn. Tow. Hist.-Liter. w Paryżu” 1870–2 s. 189, 195, 243 (błędnie jako Stadnicki), s. 382–3 (błędnie utożsamiony z bratem Erazmem), s. 392, 396; Mater. do dziej. Sejmu Czteroletniego, VI; Naruszewicz A., Diariusz podróży Stanisława Augusta króla na Ukrainę w roku 1787, W. 1805 s. 228; Ostrowski T., Poufne wieści z oświeconej Warszawy, Wr. 1792; – AGAD: Sig. 39 k. 1v, Zbiór Popielów, 132 k. 61, 157 (koresp. ks. K. Nassau-Siegen z r. 1786); B. Czart.: rkp. 713, 723 (listy S-ego i A. Rożnieckiego z 16 i 18 VIII 1788), rkp. 728, 730, 736, 930; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 6 s. 55–6, rkp. 7 s. 13–15, rkp. 336, 1662; B. Pol. w Paryżu: rkp. 29 (niewykorzystany).
Zofia Zielińska